Llid Yr Ymennydd A Septicaemia Gwenwyn Gwaed

Mae llid yr ymennydd yn haint y pilenni amddiffynnol sy'n amgylchynu'r ymennydd a madruddyn y cefn (pilenni'r ymennydd). Gall clefyd meningococol ddatblygu'n sydyn, fel arfer ar ffurf llid yr ymennydd neu septicaemia. 

Septicaemia neu sepsis yw termau eraill a ddefnyddir i ddisgrifio gwenwyn yn y gwaed. Mae'n haint a achosir gan symiau mawr o facteria yn llif y gwaed.

Gall y ddau gyflwr beryglu bywyd a gadael goblygiadau hirdymor. Gall effeithio ar unrhyw un ond mae'n fwyaf cyffredin mewn babanod, plant ifanc, pobl ifanc yn eu harddegau ac oedolion ifanc.

Gall llid yr ymennydd fod yn ddifrifol iawn os na chaiff ei drin yn gyflym.

Rhestrir symptomau Llid yr Ymennydd a septicaemia isod. Ni fydd pawb yn datblygu'r symptomau hyn – gall un neu fwy o symptomau ymddangos mewn unrhyw drefn. Gellir eu cymysgu rhwng y ddau salwch.

Llid yr Ymennydd

• Twymyn
• Pen tost gwael iawn
• Cyfogi
• Gwddf cyfflyd
• Atgasedd tuag at oleuadau llachar
• Brech
• Dryswch, deliriwm
• Awydd cwsg difrifol, colli ymwybyddiaeth.
• Cael ffitiau

Septicaemia neu wenwyn y gwaed

• Twymyn, a chrynu
• Cyfogi
• Poenau difrifol yn y cymalau a'r aelodau
• Dwylo a thraed oer iawn
• Croen gwelw neu frych
• Anadlu'n gyflym
• Dolur rhydd, a chrampiau stumog
• Brech/smotiau coch neu borffor nad ydynt yn diflannu o dan bwysau.
• Anhawster wrth gerdded neu sefyll.

Fel arfer, mae llid yr ymennydd yn cael ei achosi gan haint bacterol neu firaol.

Ond mae llif yr ymennydd bacterol yn fwy difrifol na llif yr ymennydd firaol.

Gellir lledaenu heintiau sy’n achosi llid yr ymennydd drwy:

• tisian
• pesychu
• cusanu

Fel arfer, caiff llid yr ymennydd ei ddal gan bobl sydd â’r firysau neu'r bacteria hyn yn eu trwyn neu'u gwddf ond nad ydynt yn sâl yn bersonol.

Gallwch chi hefyd ei ddal gan rywun â llid yr ymennydd ond mae hyn yn llai cyffredin.

Mae brechiadau'n cynnig peth amddiffyniad yn erbyn achosion penodol o lid yr ymennydd.

• Brechiad MenB– sy'n cael ei gynnig i fabanod 8 wythnos oed, ac mae ail ddos yn dilyn pan fyddant yn 16 wythnos oed, a brechiad atgyfnerthol yn flwydd oed.
• Brechiad 6 mewn 1– sy'n cael ei gynnig i fabanod 8, 12 ac 16 wythnos oed.
• Brechiad niwmococol– 2 ddos yn cael eu cynnig i fabanod 12 wythnos a blwydd oed, a chynigir un dos i oedolion sy'n 65 oed neu'n hŷn.
• Brechiad Hib/MenC– a gynigir i fabanod pan fyddant yn 1 oed.
• Brechiad MenACWY– a gynigir i oedolion ifanc, disgyblion y chweched a "glasfyfyrwyr" sy'n mynd i'r brifysgol am y tro cyntaf.

Anogir yr holl fyfyrwyr yn gryf i wirio eu bod wedi derbyn eu holl frechiadau llid yr ymennydd cyn dechrau yn y Brifysgol. Dylai myfyrwyr israddedig blwyddyn gyntaf o'r Deyrnas Unedig eisoes fod wedi cael cynnig brechlyn MenACWY yn yr ysgol, y coleg neu gan eu meddyg teulu cyn iddynt adael am eu sefydliad addysg uwch. Mae angen un dos.

1. Dwi i ddim wedi cael fy holl frechiadau llid yr ymennydd eto, ac rwy'n dechrau yn y brifysgol am y tro cyntaf mewn mis - beth dylwn ei wneud?
   
   Os ydych chi wedi sylweddoli nad ydych chi wedi derbyn yr holl frechiadau Llid yr Ymennydd priodol cyn mynd i'r Brifysgol, fe'ch cynghorir i fynd i weld eich meddyg teulu i gael y brechiadau hynny o leiaf bythefnos cyn cyrraedd yn y Brifysgol. Bydd hyn yn sicrhau bod yr imiwneiddio wedi cael amser i gael effaith.
2. Dwi heb gael fy mrechu, ond rwy'n lasfyfyriwr sydd eisoes yn y brifysgol - a oes angen i mi gael fy mrechu o hyd?
   
   Os ydych chi wedi anghofio cael brechiad cyn cyrraedd, dylech chi sicrhau eich bod chi'n cofrestru gyda meddyg teulu cyn gynted ag y byddwch chi'n cyrraedd, a gofyn am y brechiad am ddim.
   
3. Dwi ddim yn lasfyfyriwr, ond dwi heb gael fy mrechu erioed - a oes angen i mi wneud hyn nawr?

Os nad ydych chi wedi derbyn eich holl frechiadau Llid yr Ymennydd ac mae'n hwyrach yn y flwyddyn academaidd, neu os ydych chi yn yr ail flwyddyn neu'r drydedd flwyddyn, nid yw'n rhy hwyr i gael brechiad. Gwnewch yn siŵr eich bod yn cofrestru gyda meddyg teulu ac yn cael eich brechu cyn gynted ag y gallwch.

Gall llid yr ymennydd fod yn ddifrifol iawn os na chaiff ei drin yn gyflym. Gall achosi gwenwyn gwaed sy'n peryglu bywyd, ac achosi niwed parhaol i'r ymennydd neu'r nerfau.

Bydd y rhan fwyaf o bobl â llid yr ymennydd bacterol, sy'n cael eu trin yn gyflym, yn gwella'n llwyr. Bydd rhai yn dioddef problemau hirdymor difrifol. Gall y rhain gynnwys:

• Colli clyw neu golli golwg, yn rhannol neu'n gyfan gwbl
• Problemau cof a chanolbwyntio
• Ffitiau rheolaidd (epilepsi)
• Problemau cydsymud, symud a chydbwysedd
• Colli aelodau o'r corff – weithiau mae angen torri'r aelodau yr effeithiwyd arnynt i ffwrdd

Yn gyffredinol, amcangyfrifir bod hyd at 1 o bob 10 achos o lid yr ymennydd bacterol yn angheuol (GIG Cymru)

Mewn achos o argyfwng, cysylltwch â’r gwasanaeth diogelwch ar 01792 604 271 neu drwy’r ap Safezone.  Gallant hwy alw ambiwlans ar eich cyfer ac anfon ymatebwyr cyntaf allan i’ch helpu ar y campws. 

Os bydd arnoch angen cyngor meddygol ynglŷn â llid yr ymennydd, cysylltwch ag un o’r canlynol:

• Eich meddyg teulu; a/ neu
• Gwasanaeth 111 y GIG (deialu 111); a/ neu
• Canolfan Iechyd y Brifysgol (01792 295321)
• Canolfan Iechyd SA1 (01792 481444)

I gael gwybodaeth gyffredinol bellach am lid yr ymennydd, cysylltwch â:

• Meningitis Now (0808 8010388); a/ neu
• Y Sefydliad Ymchwil Llid yr Ymennydd (0808 8003344) 
• Gwefan y GIG

Ar y campws:

Os ydych chi'n meddwl bod gennych chi neu rywun rydych chi'n gofalu amdano lid yr ymennydd neu sepsis, cysylltwch â'r tîm Diogelwch drwy ffonio 01792 604271 neu drwy'r ap SafeZone. Gallant ffonio ambiwlans ac anfon ymatebwyr cyntaf i'ch cynorthwyo ar y campws.

Oddi ar y campws:

Ffoniwch 999 am ambiwlans neu ewch i'ch uned damweiniau ac achosion brys agosaf ar unwaith os ydych chi'n meddwl y gallech chi neu rywun rydych chi'n gofalu amdano fod â llid yr ymennydd neu sepsis.

Dylech chi ymddiried yn eich greddf a pheidio ag aros i'r holl symptomau ymddangos neu nes y bydd brech yn datblygu. Gall rhywun sydd â llid yr ymennydd neu sepsis waethygu'n ddifrifol ac yn gyflym.

Ffoniwch 111 y GIG os nad ydych chi'n siŵr ai rhywbeth difrifol yw hyn neu os ydych chi'n meddwl eich bod chi wedi dod i gyswllt â rhywun â llid yr ymennydd.

Os oes angen cyngor meddygol arnoch am lid yr ymennydd, cysylltwch â:

• eich Meddyg Teulu; a/neu
• Gwasanaeth 111 y GIG(ffoniwch 111); a/neu
• Canolfan Iechyd y Brifysgol (01792 295321)
• Canolfan Feddygol SA1 (01792 481444)
• Canolfan Iechyd Harbourside (01792 702700)

Am ragor o wybodaeth gyffredinol am lid yr ymennydd, cysylltwch â:

• Meningitis Now(0808 8010388); a/neu
• The Meningitis Research Foundation(0808 8003344)
• 111 GIG Cymru - Llid yr Ymennydd
• 111 GIG Cymru - Sepsis

Os ydych chi'n ansicr am unrhyw beth neu'n dymuno siarad â'r tîm, e-bostiwch welfare.campuslife@abertawe.ac.uk a byddwn yn cysylltu â chi.